David Luhrssen, Michael Larson, Encyclopedia of Classic Rock, Santa Barbara (California), Denver (Colorado), Greenwood, 2017, ss. 430

Wśród melomanów wielu zwolenników ma muzyka określana rockiem klasycznym (classic rock). W mediach często pada ten termin, chętnie także używany jest wśród wielu zwłaszcza starszych fanów, na określenie starego dobrego rocka. Faktycznie jednak trudno jest dokładnie określić, co przez termin „klasyczny rock”, należy rozumieć. Próby jego sprecyzowania i opisania podjęło się dwóch amerykańskich autorów: David Luhrssen (autor książek o tematyce historycznej i muzycznej, a także redaktor i wydawca periodyku muzycznego „Shepherd Express” i Michael Larson (autor piosenek, czynny artysta i adwokat). Wyniki swojej pracy opublikowali oni w napisanej po angielsku książce pt. „Encyclopedia of Classic Rock” wydanej przez wydawnictwo Greenwood w 2017 r. w Stanach Zjednoczonych.

Narodziny muzyki rock and rollowej w Ameryce Północnej związane są ze wzrostem bogactwa społeczeństwa amerykańskiego po II wojnie światowej, a zwłaszcza powstania zamożnej klasy średniej i towarzyszącemu temu wyżowi demograficznemu. Ówczesna amerykańska młodzież była pierwszą w dziejach, która była świadoma różnic pokoleniowych i kulturowych pomiędzy nią a starym pokoleniem i miała możliwości finansowe, aby stworzyć własny alternatywny świat konsumpcji i kultury, w tym muzycznej. W takich okolicznościach narodził się nowy gatunek muzyczny - rock and roll. Była to muzyka w pełni oryginalna i autonomiczna, ale mająca korzenie w bluesie, rhythm and bluesie, country i gospel. Idea tej muzyki była bardzo nośna i szybko opanowała ona także inne części świata, a zwłaszcza kraje Europy Zachodniej. Jednak w swej początkowej formie rock and roll był zwykłą muzyką rozrywkową tyle, że bardziej ekspresyjną i nakierowaną na młodych. Z tego powodu stylu tego nie włącza się do nurtu określanego obecnie jako klasyczny rock.

We wstępie Autorzy definiują klasycznego rocka (classic rock) jako muzykę powstałą w okresie pomiędzy 1965 a 1975 r. Zwracają uwagę na fakt, ze choć rock and roll powstał już o 10 lat wcześniej, to jednak był muzyką dość naiwną i nakierowaną na single. Z kolei prawdziwy rock jako poważna i samoświadoma dziedzina sztuki muzycznej zrodził się dopiero w połowie lat 60. wraz z nagraniami twórców mających większe ambicje niż tylko zaspokajanie potrzeb tanecznych młodzieży. Do takich twórców należeli m.in. The Beatles i Bob Dylan, którzy przekształcili zwykłe piosenki w bardziej poważne nagrania rockowe.

Proponowana przez nich utwory były bardziej skomplikowane muzycznie i często podejmowały w tekstach poważne tematy społeczne, obyczajowe i polityczne. Jeszcze ważniejsze było to, co szczególnie podkreślają Autorzy, że twórcy ci szybko odrzucili protestacyjny aspekt swojej twórczości wywodzący się z folku i uczynili z tworzonych przez siebie tekstów nowy rodzaj poezji przystosowanej do pokolenia ludzi żyjących w drugiej połowie XX wieku i fascynujących się bardziej wyrafinowaną muzyką rockową. Dzięki nowej wrażliwości muzycznej i tekstowej młodzi ludzie na całym świecie szybko przyswajali jako swoje, treści przez nią proponowane, co przyczyniało się do powstania nowej wrażliwości, a ostatecznie całej kontrkultury przeciwnej dotychczasowym normom obyczajowym i systemowi społeczno-politycznemu.

We wstępie Autorzy zwrócili też uwagę na odmienne czynniki jakie ukształtowały aspiracje artystów tworzących w epoce klasycznego rocka w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. W wypadku Boba Dylana była to muzyka folkowa i bluesowa oraz awangardowa literatura twórców Big Generation, w tym Allena Ginsberga i Jacka Kerouacka. Oryginalność Dylana poległa na połączeniu muzyki folkowej z poezją modernistyczną a następnie na rozwinięciu tego połączenia w kierunku współczesnego rocka. Z kolei w wypadku twórców brytyjskich, było to sięgnięcie do własnej tradycji kulturalnej (The Beatles), czy do amerykańskich źródeł (The Rolling Stones) i wypracowanie na tej bazie własnego rozpoznawalnego stylu.

W wypadku Stonsów ich muzyka i teksty zawierały więcej korzennego rocka na bazie bluesa i rhythm and bluesa wywodzącego się ze Stanów, ale tam z powodów uprzedzeń rasowych mało przyswojonego przez białą amerykańską młodzież. Podobnie zresztą było także w przypadku niektórych innych wykonawców, np. grającej bluesa grupy Fleetwood Mac, która po wyjeździe do Chicago została określona przez tamtejszych murzyńskich tuzów tego gatunku, jako grupa białych dzieciaków kradnących naszą muzykę (czyli bluesa czarnym Amerykanom).

Niektóre z tych piosenek nadal wydawano na singlach, ale typowym nośnikiem do prezentacji muzyki tego rodzaju artystów stały się albumy długogrające. Było to tym bardziej konieczne, że utwory na takich płytach były znacznie bardziej skomplikowane muzycznie i przeważnie miały jakąś myśl przewodnią, choćby w ich układzie, co w połączeniu z nową poezją rockową w tekstach zmuszało do ich słuchania w określonej kolejności oraz w całości. W ten sposób narodziła się nowa kultura muzyczna zwana obecnie okresem klasycznego rocka. W takich okolicznościach w latach 1965-1975 album długogrający stał się dominującym nośnikiem do prezentacji artystycznego przekazu muzyki popularnej, a także złotym okresem dla twórców klasycznego rocka.

Po 1975 r., zdaniem Autorów, klasyczny rock zaczął stopniowo tracić innowacyjny charakter i stopniowo dostosowywać się do potrzeb głównego nurtu muzyki popularnej. Szczególnie niekorzystny wpływ na ten stan rzeczy miał przemysł muzyczny i media głównego nurtu, a w szczególności radio i telewizja, które stopniowo uczyniły z niego jeszcze jeden towar na sprzedaż. W ten sposób z muzyki buntu rock stał się muzyką głównego nurtu przystosowaną dla każdego, w którym wszystko co wywrotowe zostało stopniowo wyeliminowane. Ten stan rzeczy sam wywołał kolejną falę buntu w postaci nowych radykalnych form sprzeciwu obyczajowego i muzycznego, np. w postaci pub rocka i punk rocka. Jednak szybko i one stały się częścią głównego nurtu rocka, a przemysł muzyczny szybko zastąpił je swego rodzaju sterowanym buntem np. w postaci w postaci mody na rockabilly. Z tego powodu przeważnie na 1975 r. Autorzy kończyli szczegółowe opisy poszczególnych artystów, ale nie byli w tym konsekwentni (o czym bardziej szczegółowo w dalszej części opisu).

W każdym razie Autorzy zaproponowali powyżej przedstawioną definicję klasycznego rocka jako odrębnej formy muzycznej, w kategoriach historii sztuki, porównywalnej do innych ruchów artystycznych znanych z XX w. np. dadaizmu,, niemieckiego ekspresjonizmu czy modernizmu. Wszystkie one istniały krótko, ale trwale wpłynęły na sztukę swojego stulecia, co miało miejsce także w wypadku rocka klasycznego. Celem przygotowanego opracowania było zebranie wiedzy na ten temat w jednym miejscu w formie encyklopedycznej.

Przed właściwą częścią encyklopedyczną umieszczono kalendarium z lat 1965-1975, w którym pod każdym rokiem wyszczególniono ważne dla klasycznego rocka nagrania, płyty czy wybrane, ważniejsze z punktu widzenia tematu, wydarzenia. Przykładowo przy roku 1965 wymieniono m.in. wydanie w dniu 6 czerwca nagrania „(I Cant Get No) Satisfaction” zespołu The Rolling Stones, wydanie w dniu 30 sierpnia albumu Boba Dylana „Highway 61 Revisited, ale także zabójstwo Malcolma X (właściwie Malcolm Little) w dniu 21 lutego. Ten ostatni był jednym z przywódców afroamerykanów w okresie ich walki o równouprawnienie w USA.

Dobór tych ostatnich wydarzeń może być dla niektórych nieco szokujący, ale zawsze są to zdarzenia ważne, w tym m.in. także zabójstwo Sharon Tate przez bandę Charlesa Mansona w dniu 15 lipca 1970 r., czy pierwszy odcinek telewizyjnego show „All in The Family” udostępnionego przez CBS-TV 12 w dniu 12 stycznia 1971 r. Był to komediowy sitcom nadawany w latach 1971-1983 (z niewielką przerwą) w którym po raz pierwszy w telewizji w USA poruszano tzw. trudne tematy, m.in. rasizm, homoseksualizm, prawa kobiet, czy wojna w Wietnamie.

Główną część książki zajęły biogramy wybranych wykonawców, artystów solowych i zespołów. W encyklopedii opisano następujących artystów (podano ich w kolejności alfabetycznej):

David Ackles, Aerosmith, The Allman Brothers Band, America, Amon Düll II, Ange, Animals, Aphrodite’s Child, Argent, Ash Ra Tempel, Brian Auger, Kevin Ayers;

Babe Ruth, Bachman-Turner Overdrive, Bad Company, Badfinger, Joan Baez, Ginger Baker, The Band, Syd Barrett, The Beach Boys, The Beatles, Breau Bummels, Be Bop Deluxe, Jeff Beck, Bee Gees, Big Brother and the Holding Company, Big Star, Black Sabbath, Ritchie Blackmore, Blind Faith, Blodwyn Pig, Blood Sweat & Tears, Mike Bloomfield, Blue Cherr, Blue Oyster Cult, Blues Magoos, The Blues Project, Graham Bond, David Bowie, Brewer and Shipley, Arthur Brown, Jackson Browne, Jack Bruce, Roy Buchanan, Tim Buckley, Budgie, Buffalo Springfield, Paul Butterfield, The Byrds;

J.J. Cale, John Cale, Can, Canned Heat, Captain Beefheart, Caravan, Chambers Brothers, The Charlatans, Chicago, Eric Clapton, Cluster, Joe Cocker, Leonard Cohen, Judy Collins, Colosseum, Ry Cooder, Alice Cooper, Coungtry Joe & The Fish, The Cream, Creation, Creedence Clearwater Revival, Crosby, Stills, Nash & Young, Curved Air;

Spencer Davis, Deep Purple, Delaney & Bonnie, Sandy Denny, Derek and the Dominos, Donovan, Doobie Brothers, The Doors, Nick Drake, Julie Driscoll, Bob Dylan;

The Eagles, Eire Apoparent, Electric Flag, Electric Light Orchestra, Embryo, Emerson Lake & Palmer, Brian Eno, John Entwistle;

Faces, Fairport Convention, Family, Faust, Wild Man Fischer, Flamin’ Groovies, Fleetwood Mac, Flock, Flying Burrito Brothers, Focus, John Fogerty, Fool, Peter Frampton, Free;

Rory Gallagher, Genesis, Gentle Giant, Golden Earring, Gong, Grateful Dead, Groundhogs, The Guess Who, Guru Guru, Arlo Guthrie;

Roy Harper, Emmylou Harris, George Harrison, Hawkwind, Jimi Hendrix, Hollies, Hot Tuna, Humble Pie, Ian Hunter;

Ides of March, Incredible String Band, It’s a Beautiful Day;

Jade Warior, James Gang, Jefferson Airplane, Jefferson Starship, Jethro Tull, Billy Joel, Elton John, Janis Joplin;

Kaleidoscope, Kansas, Carole King, King Crimson, Kinks, Al. Kooper, Alexis Korner, Kraftwerk;

Le Orme, Led Zeppelin, Left Banke, John Lennon, Les Variations, Little Feat, Love, Love Sculpture, Lovin’ Spoonful, Lynyrd Skynyrd;

Magma, Mahavishnu Orchestra, Mahogany Rush, Mamas and the Papas, Man, Manfred Man, Ray Manzarek, Mark-Almond, Marshall Tucker Band, John Martyn, Dave Mason, Masters Apprentices, John Mayall, Paul McCartney, MC5, Don McLean, Buddy Miles, Steve Miller, Joni Mitchell, Moby Grape, Monkees, The Moody Blues, Van Morrison, Mott the Hoople, Mountain, Move, Elliot Murphy;

Nazz, Nektar, Neu!, New Riders of the Purple Sage, New York Dolls, Randy Newman, The Nice, Nico, Harry Nilsson, NRBQ, Laura Nyro;

Mike Oldfield, Os Mutantes, Shuggie Otis;

Van Dyke Parks, Gram Parsons, Pentangle, Pink Fairies, Pink Floyd, Poco, Iggy Pop, Popol Vuh, Pretty Things, Alan Price, John Prine, Procol Harum, Pulsar, Pure Prairie League;

Quatermass, Suzi Quatro, Queen, Quicksilver Messenger Service;

The Rascals, Lou Reed, Renaissance, REO Speedaagon, The Rolling Stones, Mick Ronson, Linda Ronstadt, Rotary Connection, Roxy Music, Todd Rundgren, Rush, Leon Russell, Mitch Ryder;

Sadistic Mika Band, Buffy Saint-Marie, Santana, Savoy Brown, Boz Scaggs, Klaus Schulze, Searchers, Seeds, Bob Seger, Carly Simon, Paul Simon, Simon & Garfunkel, Sir Douglas Quintet, Slade, Sly and the Family Stone, Small Faces, Patti Smith, Soft Machine, Southern-Hillman-Furay Band, Sparks, Spirit, Spooky Tooth, Bruce Springsteen, Ringo Starr, Status Quo, Steeleye Span, Steely Dan, Steppenwolf, Cat Stevens, Al Stewart, Rod Stewart, Stephen Stills, Stories, The Strawbs, String Driven Thing;

Tangerine Dream, The Taste, James Taylor, 10cc, Ten Years After, Them, Thin Lizzy, 13th Floor Eelevators, Richard Thompson, Tomorrow, Traffic, T. Rex, The Troggs, Robin Trower, The Turtles;

Uriah Heep;

Van der Graaf Generator, Vangelis, The Velvet Underground;

Joe Walsh, War, The Who, Johnny Winter, Roy Wood;

Stomu Yamash’ta, The Yardbirds, Yes, Neil Young, The Youngbloods;

Frank Zappa, Warren Zevon, Zombies, ZZ Top.

W poszczególnych hasłach skupiono się na biografiach wykonawców w okresie 1965-1975. Jednak w wypadku niektórych z nich np. Eltona Johna opisy wykraczały poza te ramy, choć nie uzasadniały tego dokonania tych artystów. Na najważniejszych z nich, zdaniem Autorów, przeznaczano po kilka stron, np. na King Crimson trzy strony, na The Beatles ponad cztery strony, a na Boba Dylana aż sześć stron. Przeważnie jednak biografie ważniejszych artystów zamknięto w przedziale pomiędzy dwoma stronami np. Kraftwerk, a półtorej strony, np. The Allman Brothers Band. Wykonawców uznanych przez Autorów za mniej znaczących zamykano najczęściej tekstami na pół strony, np. Neu!, czy Canned Heat. Niekiedy było to jeszcze mniej, np. w wypadku zespołów Caravan, czy Nektar. Trudno oprzeć się wrażeniu, że te proporcje bardziej odpowiadały sukcesom tych artystów na listach sprzedaży magazynu Billboard niż rzeczywistemu wkładowi artystycznemu do muzyki. Przykładowo jedynie pół strony poświęcono na opisu zespołu Yes, co jest raczej żartem biorąc pod uwagę wyjątkowo znaczący wykład tego zespołu dla rozwoju muzyki rockowej.

Opisy poszczególnych artystów są na dobrym poziomie, ale nie są one w pełni wyczerpujące. Przy niektórych z nich nie ustrzeżono się bełkotliwych sformułowań, np. w biogramie Roda Argenta, czy też rażących błędów. Przykładowo w opisie zespołu Emerson Lake & Palmer w składzie z 1986 r. podano, że jego ówczesnym perkusistą był Carl Powell, a przecież był to Cozy Powell. A nie jest to przecież postać mało ważna i Autorzy powinni ją znać, a przynajmniej bardziej dokładnie sprawdzić swoje teksty przed oddaniem pracy do druku.

Pod każdym z biogramów podano sugerowane Czytelnikom płyty do przesłuchania szczególnie znaczące dla opisywanego okresu. Problem w tym, że w części wypadków są to sugestie błędne (lub co najmniej kontrowersyjne). Przykładowo w wypadku wspomnianego powyżej zespołu EL&P są wskazano na dwa albumy: „Trilogy” (1972) i „Brain Salad Surgery” (1973). Oczywiście to dobre płyty, ale bardziej istotne pod względem artystycznym wydają się dwa inne albumy: debiutancki „Emerson, Lake & Palmer” (1970) a zwłaszcza „Tarkus” (1971). Podobna sytuacja jest w wypadku grupy Yes. O ile do sugerowanej przez autorów płyty „Fragile” (1972) nie można mieć żadnych zastrzeżeń, to jednak brak w tym zestawieniu największych osiągnięć tego zespołu w postaci płyt: „Close To The Edge” (1972) czy „Tales from Topographic Oceans” (1974) jest po prostu wielkim błędem. Przyznaję jednak, że w wypadku tego ostatniego dwupłytowego albumu można mieć inne zdanie.

Szczególnie rażący jest brak w hasłach niektórych ważnych wykonawców, czy pominięcie innych tylko dlatego, że nie reprezentują w ścisłym rozumieniu muzyki rockowej. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z przyjętymi założeniami w tym zestawieniu pominięto wszystkich klasyków rocka and rolla na czele z Elvisem Presleyem i Chuckiem Berry. Ale przy okazji pominięto też wielu wykonawców nie rockowych, ale mających znaczący wpływ na brzmienie klasycznego rocka w opisywanym okresie. Takie działanie wydaje się co najmniej kontrowersyjne. Do tego rodzaju wykonawców zaliczyłbym m.in. George’a Clintona, Boba Marleya, Curtisa Mayfielda, Stevie Wondera i paru innych, np. Milesa Davisa, czy Johna Coltrane’a. Reprezentowali oni inne gatunki muzyczne, ale swoją muzyką wywierali znaczący wpływ na oblicze klasycznego rocka.

O ile jednak takie pominięcia można zrozumieć z powodu przyjętej konwencji, to jednak nie można ich zrozumieć w wypadku znaczących artystów rockowych przynależnych do opisywanego tutaj okresu klasycznego rocka. Ich brak można tłumaczyć chyba jedynie przeoczeniem, bo nie wyobrażam sobie, że Autorzy celowo nie zamieścili tutaj biogramów tak znaczących artystów amerykańskich jak np. Iron Butterfly i Vanilla Fudge, czy też brytyjskich np. Wishbone Ash i Camel. Oczywiście zabrakło tutaj również miejsca dla awangardy rocka tworzącej też przecież w tymżę okresie, m.in. amerykańskiego The Residents, brytyjskiego Henry Cow czy francuskiego Heldon.

Oprócz wspomnianych w treści encyklopedii zabrakło miejsca na hasła następujących wykonawców reprezentujących klasycznego rocka:

Barclay James Harvest, Booker T. and the M.G’s, Eric Burdon, Jim Croce, Climax Blues Band, Dr. John, Ekseption, The Electric Prunes, George Fame, Chris Farlowe, Grand Funk, Gary Glitter, Peter Hammill, J. Giles Band, Kiss, Livin’ Blues, Mainhorse, Nazareth, Ted Nugent, Refugee, Melanie Safka, Scorpions, Steamhammer, Supertramp, Sweet, Tomita, Osibisa, UFO, Tom Waits, Robert Wyatt.

Ogólnie ma się wrażenie, że wzorem innych encyklopedii rockowych przygotowywanych przez Autorów zza oceanu, że najwięcej miejsca poświęcili oni na prezentację wykonawców amerykańskich jako najbardziej im znanych. Już w wypadku artystów brytyjskich nie jest to takie oczywiste, zwłaszcza w takich wypadkach, gdy nie osiągnęli sukcesu na rynku amerykańskim, np. Steamhammer, czy Nektar.

Teoretycznie w encyklopedii przedstawiono także ważniejszych artystów z innych części świata i krajów, np. holenderski Focus, czy niemiecki Can. Zresztą wykonawcom niemieckim poświęcono całkiem sporo miejsca, co jest chwalebne, ale wielu  z nich nie doceniono należycie, np. w wypadku zespołu Faust szczególnie istotnego dla awangardy rocka poświęcono mu jedynie niecałe pół strony tekstu. Niestety, wielu znaczących wykonawców spoza kręgu anglosaskiego w encyklopedii pominięto, np. włoską grupę Premiata Forneria Marconi, niemiecki Eloy, czy pochodzący z Finlandii zespół Wigwam.

Wyjątkowo po macoszemu potraktowano wykonawców z dawnego Bloku Wschodniego. W zasadzie opisano ich zbiorowo w ramach hasła „Rock Bloku Wschodniego” (Eastern Block Rock). Jedynie z nazwy wymieniono tutaj tylko kilku działających wówczas w tej części Europy wykonawców: radziecki Machina Vremeni (Time Machine), węgierski Locomotive GT i czechosłowacki The Plastic People Of The Universe. A przecież było tu znacznie więcej godnych uwagi artystów, m.in. polscy np. Niemen, SBB, Breakout, czechosłowaccy, np. Collegium Musicum, czy węgierscy np. Omega.

Pominięto także wielu artystów z innych części świata, a więc z Ameryki Łacińskiej, Azji i Afryki. A szkoda, bo w ostatnich latach co rusz można się dowiedzieć o interesujących zespołach jakie działały w przeszłości w tych częściach świata.

W osobnych hasłach opisano też wybrane gatunki muzyczne, wytwórnie muzyczne, i inne tematy związane z ówczesną muzyką:

Black Rock, Blues, British Invasion, Bubblegum, Cambodian Rock, Chrysalis, Concept Album, Country Rock, Doo-Woop, Eastern Bloc Rock, FM Radio, Folk Blues Revival, Folk-Rock, Funk, Glitter Rock, Heavy Metal, H.P. Lovecraft, Jazz-Rock, Mods, Nuggets, Power Pop, Producers, Progressive Rock, Psychodelia, Pub Rock, Punk Rock, Reggae, Rock and Roll, Rock Criticism, Rock Festivals, Rock Opera, Rockabilly, Skiffle, Soul Music, Southern Rock, Space Rock, Surf Music, Turkish Psychedelia.

Podobnie jak w wypadku wykonawców podane powyżej hasła mają zróżnicowaną wartość informacyjną i długość. Dobrze, że je przygotowano, ale szkoda, ze niektóre z nich nie zostały szerzej rozwinięte, np. hasło „blues” obejmuje nieco ponad stronę tekstu i trudno nawet udawać, że wyczerpuje ono temat. Dobrze, że powstały takie hasła jak „cambodian rock” czy „turkish psychedelia”, ale z powodu ograniczenia ich tekstu do połowy strony są one więcej niż skromne pod względem informacyjnym. Szkoda też, że w jakimś haśle nie opisano przemysłu muzycznego jako całości w omawianym okresie, bo miał on istotny wpływ na ostateczny artystyczny kształt dzieł muzycznych wykonawców ery klasycznego rocka.

Na końcu książki zamieszczono bibliografię (niezbyt rozbudowaną) oraz pomocny indeks wykonawców i haseł tematycznych zmieszczonych w encyklopedii.

Encyklopedia ta została wydana jako książka w twardej lakierowanej okładce. Taki jej wygląd może nieco mylić, gdyż nie jest to książka zszywana, a jedynie sklejana, a więc nieco gorsza. Zawiera bardzo mało materiału ilustracyjnego. Są to wyłącznie czarno-białe ilustracje niektórych opisywanych w niej wykonawców. W dzisiejszych czasach taki standard wydania jest nieco anachroniczny i na pewno nie przysporzy książce zbyt wielu czytelników.

Pomimo opisanych powyżej mankamentów jest to książka godna polecenia do nabycia i przeczytania. Definiuje ona termin „klasyczny rock” i stara się go w miarę szeroko opisać. Nie koniecznie trzeba się zgadzać z zakresem czasowym i tematycznym zaproponowanym przez Autorów na określenie tego czym jest klasyczny rock, ale jest to jakiś punkt wyjścia do dalszej dyskusji.

W serwisie Ebay książka ta w twardej oprawie kosztuje ok. 112 dolarów, w sklepie internetowym Amazon wyceniono ją na ok. 76 dolarów, w polskim sklepie EnBook trzeba za nią dać ponad 440 zł, natomiast w polskim serwisie Allegro można ją było kupić za ok. 165 zł. Mnie udało się ją okazyjnie kupić jako używaną za niewielką część jej właściwej ceny w brytyjskim serwisie Ebay.